‘साहित्य सिर्जना सय मिटरको दौड होइन'

(नागरिक दैनिक-२०७१ मंसिर १३ गते प्रकाशित)

प्रस्तुति-फणिन्द्र संगम

समकालीन नेपाली साहित्यको आख्यान विधामा कलम चलाइरहेका सक्रिय लेखक हुन्, नयनराज पाण्डे। विशेषतः तराईको भावभूमिमा रहेर आख्यान सिर्जना गर्न उनी रुचाउँछन्। ‘उलार', ‘लू'जस्ता उपन्यास उनका चर्चित र प्रशंसित कृति हुन्। तराईकै परिवेशभन्दा बाहिर निस्केर अहिले नयाँ कृतिको तयारी गरिरहेका लेखक पाण्डेसँग फणीन्द्र संगमले गरेको छोटो संवाद :

एकातिर आख्यानका पाठक बढेको बताउनेहरू छन्, अर्कातिर कविता शक्तिशाली बन्दै आएको भन्नेहरू पनि छन्। अहिलेको खास साहित्य बजारचाहिँ केको हो? 

कतिपय साथीहरू साहित्यको सम्बन्ध बजारसित जोड्न नहुने ठान्नुहुन्छ। तर म यसमा अलिकति विमति राख्छु। साहित्यलाई किताबी स्वरूप दिएर त्यसको बिक्री मूल्य पनि तोकिसकेपछि त्यो स्वतः बजारसित जोडिन्छ नै। तर चाउचाउ, रक्सी या धूम्रपानको बजार र साहित्यको बजारका केही फरक चरित्रहरू पनि हुन्छन्। साहित्यको बजार सिर्जना र त्यसले दिने तृप्तिसित जोडिएको हुन्छ। त्यस अर्थमा म साहित्यको पनि बजार हुन्छ भन्ने मान्यता राख्छु। र, रह्यो कुरा अहिलेको साहित्यिक बजारको। यो आख्यानको बजार हो या कविताको बजार हो भन्ने प्रश्नमा नअल्मलिएर अहिलेको बजार समग्र साहित्यकै बजार हो भन्ने ठान्छु म। किताबको बिक्रीको संख्यालाई मानक मान्ने हो भने आख्यानकै बजार बढेको जस्तो पक्कै देखिएला। तर गैरआख्यान र कविताले पनि बजारको ध्यान आकृष्ट गरेकै छन्। आख्यानमा जीवनको विराटतालाई झल्काउने कथानक हुन्छ। नयाँ खालको परिवेश र चरित्रहरू हुन्छन्। त्यसले पाठकको अहम्लाई तुष्टि पनि गर्छ। त्यसैले आख्यानले हरेक वर्ग, उमेर र तप्काका पाठकहरूलाई आकृष्ट गर्छ।
कविहरू त बढी लेखिने र पढिने विधा कविता हो भन्छन्। आख्यानलाई कविताले पछि पार्दै गरेको उनीहरूको दाबी छ नि?
साहित्य सिर्जना सय मिटरको दौड होइन। त्यसैले कसले कसलाई पछाडि पारेको छ भन्ने तर्क गर्ने र दाबी गर्नेहरूको सोचलाई दयनीय मान्नुपर्छ। यो एकखालको कुण्ठा या मनोरोग हुनसक्छ। अगाडि र पछाडिको कुरा गरेर आत्मरतिमा रमाउने रोग पाल्नुुभन्दा हामीले सबै विधाका आफ्नै प्रकारका विधागत विशिष्टताहरू हुन्छन् भनेर स्वीकार्ने हिम्मत राख्न सक्नुपर्छ। म यस्ता तर्क गर्नेहरूलाई आफ्नो सिर्जनामा वैशिष्टता हासिल गर्नतिर लाग्नुस् भन्ने सल्लाह दिन्छु।
यहाँको मूल्यांकनमा चाहिँ पाठकहरूको विधागत छनोट के रहेछ?
सञ्चार, शिक्षा र यातायातको सुविधाले गर्दा अहिलेको समाज एकअर्कासित जोडिँदै गएको छ। अहिलेको पाठक आफूले सुनेको तर नबुझेको समाजका कुराहरू बुझ्न चाहन्छ। त्यो समाजको भाषा, रीतिथिति, परिवेश र भूगोलबारे जानकारी लिन चाहन्छ। यसको लागि आख्यान उपयोगी हुन्छ। आख्यानमा कविताको स्वाद पनि हुन्छ, निबन्धको वैचारिक सामर्थ्य पनि हुन्छ। आख्यानले पाठकलाई कल्पनाशील पनि बनाउँछ। कथानकको प्रवाहमा बगेर पाठकले आख्यानका चरित्रहरूलाई आफैंले स्वरूप दिन्छ र त्यसै चरित्रको दुःख–सुखमा सामेल पनि हुन्छ। आख्यान त्यसैले विश्वव्यापी रूपमा बढी पढिने विधा हो। किताबी रूपमा बढी बिक्री हुने विधा पनि हो। तर कवितामात्रै या गैरआख्यान मात्रै पढ्ने पाठकहरू पनि प्रशस्त हुन्छन्। आख्यानबाहेक अरूमा रुचि नदिने पाठकहरू पनि हुन्छन्। यो पाठकको निजी रुचिको कुरा पनि हो। किताबको बिक्रीलाई विधागत सफलताको मापदण्ड मान्न थालियो भने धेरै खालका समस्याहरू निम्तिन्छन्।
पछिल्लो समय आत्मकथाका किताब निस्कने क्रम बढ्दो छ। नेपाली साहित्यमा यस्ता कृतिले कुन रूपमा योगदान पुर्याकउँछन्?
समाजमा स्थापित भएका र समाजलाई व्यापक प्रभाव पारेका व्यक्तित्वहरूको निजी जीवन अनि उनका सफलता र असफलतालाई बुझ्ने चाहना सबैमा हुन्छ। एकखालको प्रेरणा पनि दिन्छ त्यसले। असफलता र निराशाले गाँजेको समाजमा सफलताको स्वाद चाखेकाहरूको व्यक्तित्व सबैलाई तिलस्मी नै लाग्छ। साहित्यमा कल्पना, विचार र सिर्जनात्मक सामर्थ्य, यी तीनै कुरा चाहिन्छ। आत्मकथामा विचारको पक्ष त रहला तर यसमा कल्पना र सिर्जनात्मक सामर्थ्य भने हुुन्न। मिठो भाषाशैली र प्रस्तुतिलाई साहित्य मान्न सकिन्न। आत्मकथाको आफ्नै महत्ता होला। तर आत्मकथा साहित्य होइन। यो बेग्लै विधा हो। आत्मकथाको विकासले साहित्यको विकासमा कुनै योगदान पुर्यााउँदैन। तर आत्मकथाको बिक्री बढ्यो भनेर आत्तिनुको कुनै तुक पनि छैन। समाज या पाठकले आफ्नो पठनको प्राथमिकता आफैंले तय गर्छ।
नेपाली आत्मकथाको स्तरचाहिँ कस्तो पाउनुभएको छ?
जबसम्म आत्मकथामा इमान्दार भएर प्रस्तुत हुन सकिँदैन, तबसम्म आत्मकथा झूटको दस्तावेजमात्र हुन्छ। हामीकहाँ लेखिएका धेरैजसो आत्मकथा व्यक्तिको अहम्को प्रकटीकरणमात्र हुन्। आफूलाई महिमामण्डित गर्न नै हामीकहाँका आत्मकथाहरू केन्द्रित छन्। तथ्यलाई आफूअनुकूूल तोडमोड गरेर लेखिएका आत्मकथा सुन्दर किसिमले लेखिएकै भए पनि त्यो समाजको लागि प्रकारान्तरले घातक नै हुन्छ। किनभने यसले कतै न कतै पाठकको संवेदनासित खेलबाड गरेको हुन्छ।
नयाँ पुस्ताका लेखकहरूको उपस्थिति र सम्भावना कस्तो देख्नुभएको छ?
नयाँ पुस्ता शिक्षा र सञ्चारको सुविधाबाट लेस भएर आएको छ। त्यसैले उसको ज्ञानको क्षेत्र फराकिलो छ। यी सबै कुराले उसको चेतनालाई पुुष्ट बनाउँछ र ऊभित्र आफ्नो समाजप्रतिको सरोकार र संवेदनालाई जागृत गराउँछ। त्यही सरोकार, चेतना र संवेदनाले नै असल लेखक जन्माउने हो। त्यसैले नयाँ पुस्ताप्रति म विश्वस्त छु। तर नयाँ पुस्ताले अरूले भनिसकेकै कुरा नभनोस्। अरूले सुुनाएकै कथा नसुनाओस्। नयाँ पुस्तासितको मेरो अपेक्षा यही हो। नयाँ पुस्ता हो भने, नयाँपन पनि लिएर आओस् उसले। यसले साहित्यलाई सम्मानित र समृद्ध बनाउँछ।
पाठकले तर्पांबाट अब कस्तो कृति पढ्न पाउनेछन्?
मैले लेख्न जानेको विधा नै आख्यान हो। यही नै मलाई बढी सुविधाजनक लाग्छ। आख्यानमै लागेको छु। अब अलिक फरक परिवेशको र फरक खालको कथानक प्रस्तुत गर्ने प्रयासमा छु। म पुनर्लेखनमा बढी समय लगाउँछु। त्यसैले अर्को वर्षतिर प्रकाशनमा आउला कि भन्ने आशा राखेको छु।

- See more at: http://www.nagariknews.com/nagarik-sanibar/story/28614.html#sthash.QtO3IBJm.dpuf

Ulaar:kantipur koseli

कान्तिपुर-कोसेली -२०७१ असार १४ शनिवार ।
किताब: उलार

करिब डेढ दशकअघि प्रकाशित नयनराज पाण्डेको यो सानो उपन्यास नेपाली भाषाका केही उत्कृष्ट उपन्यासमा पर्छ । नेपालगञ्ज सहरको सामान्य टाँगाचालक प्रेम ललवालाई नायक लिएर पाण्डेले लेखेको उपन्यासले नेपाली समाजको मनोविज्ञान र राजनीतिको चरित्रको चिरफार गरिदिन्छ ।

आपmनो टाँगा प्रयोग गरेका नेतासँग क्षतिपूर्तिको माग गर्न राजधानी छिर्ने प्रेम ललवामा तपाईं अहिले शिक्षा, रोजगारी र सुविधाको क्षतिपूर्ति मागिरहेका आन्दोलनहरूको छाया देख्नुहुन्छ भने त्यो लेखकको सफलता हो । आञ्चलिक भनिने भाषाको प्रयोग र तिख्खर विम्बहरूका साथ समाजको कठोर चित्रको प्रस्तुतिले यो सानो उपन्यासलाई ठूलो साहित्यको दर्जामा पुर्‍याएको हो ।

चाबेलमा लिन आउनु ल!

(नागरिक दैनिकमा प्रकाशित)

• 12 Apr 2014
• नयनराज पाण्डे

• 2
• 3
• 4
• 5

(1 Vote)

किन हिरासतमा छ नारी
आजसम्म?
के तिमीले
आफ्नो अँगालोबाट
अझै मुक्त गरेका छैनौ उसलाई?
खै, कुन मुडमा लेखेको थिएँ मैले यो छोटो कविता। बेला कुबेला कविता त लेख्ने नै हुँ मैले पनि। 'लू' लेख्दाताका भने उपन्यास लेखनको ह्याङबाट मुक्त हुन यस्ता छोटा कविता निकै लेखेँ मैले। अचेल पनि लेख्छु। तर कसैले पनि कवि नमानेको नियति हो मेरो। 

यो नियतिप्रति खासै गुनासो पनि छैन। तर कविता लेखेको खेर जाँदो रहेनछ। चलाखीपूर्वक यसलाई कहिलेकाहीँ आफैंले लेखेका लेखहरूमा उद्धरणका रूपमा प्रस्तुत गरेर आफ्ना प्रिय पाठकमा 'म पनि कविता लेख्छु है' भनेर जनाउ दिन सकिँदो रहेछ। तर यो लेख मेरो कविताकारिताको बारेमा पटक्कै होइन। कविता र यो लेखको दूरदूरको पनि सम्बन्ध छैन। तर कहिलेकाहीँ असंगत कुराबीच संगतिको खोजी गर्नु पनि रमाइलै हुन्छ।
०००
विगतलाई फर्किएर हेर्नु र घटनाक्रमलाई विश्लेषण गर्नु मजाको कुरो हो। काम नभएको बेला गजबले टाइमपास हुन्छ। तर विगतका विभिन्न घटनाक्रमको जब तारतम्य मिलाउन र त्यसको विश्लेषण गर्न थालिन्छ, त्यसले विभिन्न कोणबाट हाम्रो आगतलाई हेर्ने औजारहरू उपलब्ध गराउँछ। विगत त दूरबीन पो बन्दो रहेछ, जसबाट हामी आगतका कतिपय सम्भावित कुरालाई पनि जुम इन र जुम आउट गरेर हेर्न सक्छौं। त्यस्ता घटनाक्रमले हाम्रो सोचाइ र विचारलाई हदैसम्म प्रभावित गर्दा रहेछन्।
'घामकिरी' निस्किएपछि त्यसैको प्रोमोसनको सिलसिलामा पोखरा जाने अवसर जुर्योा। पोखरामा जाँदा विमान यात्रा जुरेको थियो। फर्कंदा माइक्रोबस प्रयोग गरेँ। पोखरा जति जाँदा पनि नअघाउने ठाउँ हो मेरो लागि। विगत निकै वर्षदेखि कुनै न कुनै बहाना जुरेकै छ र म पटकपटक हरेक वर्षजसो पोखरा पुगेकै छु। पोखराकै बारेमा पनि साधिकार केही लेख्न पो सक्छु कि भन्ने लाग्न थालेको छ अचेल। तर त्यस्तो केही योजना भने बनाएको छैन।
लेखक न परेँ। बसमा बसे पनि म बसमा कहाँ हुन्छु र? मन त कताकता दौडिरहेकै हुन्छ। मनलाई फुक्काफाल छाड्न मिल्ने भएकोले बसयात्रा मलाई बोरिङ लाग्दैन। रोमान्चक लाग्छ। तर पोखराबाट माइक्रो बसबाट फर्कंदा भने मनलाई फुक्का छाड्न सकिएन। मन बसभित्रका यात्री, तिनका व्यवहार र गतिविधितिर केन्द्रित भएको थियो। र, त्यसले मेरो चित्तलाई शान्ति दिएन। एकदमै असहज बनायो। छिनछिनमा रिस उठिरहेको थियो मलाई।
म माइक्रोभित्र बसिसकेको थिएँ। छेउकै सिटमा बस्न आएको थियो एक युवक। मंगोलियन अनुहार, गोरो र हँसिलो युवक। एक सुन्दर युवतीले आफ्नो स्कुटीमा उसलाई माइक्रो स्ट्यान्डसम्म छोड्न आएकी थिइन्। बस चढ्नुअघि आत्मीय कुराकानी पनि गरे उनीहरूले। युवतीको अनुहार मंगोलियन टाइपको थिएन। तर उनले नाकमा फुली लगाएकी थिइन्। युवक र युवती बाइस–पच्चीस हाराहारीका देखिन्थे। युवतीलाई ब्युटिफुल र केटालाई ह्यान्डसम भन्न मिल्थ्यो।
बस चढ्ने बेला युवक र युवतीले अंकमाल गरे। एकअर्काको गालामा चुम्बन पनि गरे। कसैले असहज अनुभव गरेजस्तो लागेन। खलाँसीले हतार गरेपछि युवक बसभित्र बस्यो। युवक र युवती दुवैले बिदाइमा हात हल्लाए। युवतीको अनुहार मलिन बन्यो।
'मैले त गर्न मिल्दैन होला। समय मिलाएर मलाई फोन गर्नु ल?' बस गुड्नै लाग्दा युवतीले भनी। उसको अघिल्लो वाक्यप्रति मेरो खासै ध्यान गएन त्यतिबेला। तर समय मिलाएर फोन गर्नु ल? भन्ने दोस्रो वाक्यले मेरो मनलाई बिस्तारै स्पर्श गर्योध। प्रेममा संवादको कति महŒव हुन्छ, कसले नबुझेको कुरा हो र! फोनबाटै मायाका कुरा गर्ने, फोनमै गुनासो गर्ने, फोनमै झगडा गर्ने र फेरि फोनबाटै सम्झौता गर्ने। धेरैको प्रेमानुभव यस्तै हुनुपर्छ।
सिटमा बस्नासाथ त्यही युवकले कुराकानी सुरु गरेपछि मैले बुझिसकेको थिएँ, बाग्लुङतिरका युवक रहेछन् तिनी। कामको सिलसिलामा दुबईतिर गएको चार–पाँच वर्ष भएको रहेछ। वर्ष–डेढ वर्षमा एकचोटि केही दिनलाई नेपाल फर्कंदा रहेछन्।
बसमा आफूसँगैको मान्छेसित पनि उतिसारो खुल्न रुचाउन्न म। कतिपल्ट छेउको मान्छेसित एक शब्द पनि नबोली बिताएको छु मैले बसयात्राका लामालामा क्षण। तर यसपटक त्यस्तो भएन। त्यो युवकले मजाले टाइमपास गराउँदै थियो मलाई। त्यसका कुराहरू रुचिकर थिए।
'म त हाउजिङको काम पाएर पाँच वर्षअघि गएको हुँ दुबई। दुबई वर्ल्ड भन्ने सरकारी हाउजिङ कम्पनी रहेछ। नेपालीहरू हजारौंको संख्यामा त्यहाँ काम गर्थे। तर म जानु र त्यो कम्पनी टाट पर्नु एकैतालि भयो। केही महिना काम गरेपछि त्यो कम्पनीबाट निकालिएँ म। विश्वभरि आर्थिक मन्दी छाएकोले दुबईमा पनि त्यसको असर परेको थियो। धमाधम नेपालीहरू कम्पनीबाट निकालिँदै थिए। कति त काम नपाएर नेपालै फर्कन थालिसकेका थिएँ,' उसका यस्ता कुराले मलाई आकृष्ट गर्योट। म पनि उसको वार्तालापमा सामेल भएँ।
'बिहे गरेकै साल म दुबई गएको हुँ। स्वास्नीसित भर्खर लभ पर्न थालेको थियो। जानु परिहाल्यो। म गएको कम्पनी टाट पल्टेको खबर सुनेर घरमा कम्ता टेन्स भएन। स्वास्नी नेपाल फर्किनु भनेर फोनमै रुन्थी,' खुलेरै भन्यो उसले।
'तीन महिना त कामै पाइन नि दाजु मैले। तर घरमा जागिरमै छु भनेर ढाँटिरहेँ। त्यसपछि केही महिना नागार्जुना भन्ने हाउजिङ कम्पनीमा काम गरेँ। त्यसपछि ओमेक्स कम्पनीमा सरेँ। अचेल लार्सन एन्ड टर्बो भन्ने इन्डियन कम्पनीमा काम गर्छु। अब भने राम्रो छ मलाई। महिनाको साठी हजारजति तलब छ। बस्नखान कम्पनीले नै दिन्छ। वर्षको एक महिना छुट्टी पनि हुन्छ। छुट्टीमा वान वे प्लेन टिकट पनि दिन्छ।'
कुराकानीको बीचबीचमा पोखराकी स्कुटीवाला युवतीको फोन आइरहन्थ्यो र फोनमै भन्यो, 'आइ लभ यु काली।'
माइक्रोमा उसले अरू एउटा सिट रोकेको थियो। 'बाटोमा मेरो एकजना बैनी चढ्छ। त्यो सिट रिजर्भ राखिदिनु ल?' उसले खलाँसीसित मीठो स्वरमा अनुरोध गरेको थियो। त्यसैले बेलाबेला खलाँसीले सोध्थ्यो, 'दाइ, तपाईंको मान्छे कहाँबाट चढ्ने हो?'
'रोक्ने बेला आयो भने म भन्छु नि,' यति भनेर उसले खलाँसीलाई थामथुम पार्योर र फेरि मसित कुरा गर्न थाल्यो, 'विदेशमा अरू त सबै ठिकै छ। तर नेपालीको सेक्स लाइफचाहिँ खत्तम हुने रहेछ। भर्खर बिहे गरेर गएको मजस्तोलाई त राति खपि नसक्नु पार्दो रहेछ,' अनि खुसुक्क कानमा भन्यो, 'दुबई बसुन्जेल त हस्तबहादुर भइयो नि दाइ।'
०००
बसमा एकजनाले अखबार पढिरहेको थियो। उसले बसका सबैले सुन्ने गरी भन्यो, 'हैन अचेल के भाको मान्छेलाई? जताततै बलात्कारकै समाचार छ। लौ हेर, पोखरामा पनि लोग्नेले स्वास्नी काटेछ। अनि हेटौंडामा बाउले छोरीलाई बलात्कार गरेछ।'
माइक्रोभित्रको वातावरण एकछिनलाई हत्या र बलात्कारको चर्चाले बोझिल भयो। त्यहीबेला गुडिरहेको बसको झ्यालबाट टाउको निकालेर स्कुलबाट फर्किरहेका एक हुल बालिकालाई खलाँसीले जिस्कायो र भन्यो, 'ए सान्नानी, जन्ती कहिले लिएर आउँ्क? कि आजै जाने मसित। मलेखुमा माछा ख्वाउँला।'
ती बालिकाले के भने थाहा भएन। तर टाउकोभित्र ल्याएपछि खलाँसी आफ्नो पुरुषार्थमा आफैं दंग पर्योन र खितिती हाँस्यो। यता, मसँगैको युवक भने दुबईकै कुरामा केन्द्रित भयो।
'दाइ, दुबईमा पनि बाँच्न कहाँ सजिलो छ र? मेरो भाग्य पो दह्रो रहेछ। नत्र त कति नेपालीले दुःख पाएका छन्। कतिले समुद्रमा हामफालेर आत्महत्या गरिसके। म आउने दिन पनि एउटा नेपाली झुन्डिएर मरेको थियो। के गर्नु दाइ, यहाँ म्यानपावरले दह्रो पैसा हुन्छ भनेर लोभ देखाएर पठाउँछ। त्यहाँ गएपछि न भनेजस्तो काम हुन्छ, न भनेजस्तो पैसा हुन्छ। कति त भर्खर बिहे गरेर गएका हुन्छन्। तिनलाई यता स्वास्नी अरूसित सल्केली भन्ने पीर छुट्टै छ। मलाई पनि कम्ता पीर परेन दाइ।'
हाँस्यो फेरि ऊ। एकदम भलाद्मी हाँसो। मैले पनि हाँसेरै भनेँ, 'भाइलाई त कस्तो माया गर्नु हुँदो रहेछ बैनीले। अघि बसपार्कमै देखिहालियो नि मायाप्रीति।'
ऊ एकपटक खित्का छाडेर हाँस्यो र भन्यो, 'दाइ कन्फ्युज हुनुभएछ। त्यो त मेरो गर्लफ्रेन्ड हो।'
अब भने छक्क पर्ने पालो मेरो थियो। म छक्क पर्दै गर्दा युवकको मोबाइल बज्यो। अघिसम्म फोनमा मीठो स्वरमा बोलिरहेको ऊ यसपटक भने झर्कियो, 'हैन, कति मिस कल देको? एकछिन कुर्न सक्दिनस् जाँठी?'
त्यति मीठो बोल्नेले तीतो किसिमले बोल्दा नमीठो सुनिने रहेछ। मेरो मनले यसभन्दा बढी प्रतिक्रिया केही जनाएन र माइक्रो मुग्लिनमा रोकियो। एकजना चार–पाँच वर्षको छोरासहित एउटी भर्खरकी युवती बस कुरिरहेकी थिइन्। युवकले खलाँसीलाई भन्यो, 'ऊ ती आमा–छोरा भा ठाममा रोक्देऊ है भाइ।'
त्यसपछि बालक र आमा दुवै बसमा चढे। युवककै आफन्त रहिछन्। युवकले हामीभन्दा पछाडिको सिटमा बसायो तिनीहरूलाई। त्यहाँ अर्का भलाद्मी युवक रहेछन्। उनले मसित बसेको दुबईवाला युवकसित भने, 'भाइ म तपाईंको सिटमा बस्छु। तपाईं र उहाँ सँगै बस्नूस्।'
यसरी समझदारी कायम भयो र मसित रोचक कुरा गरिरहेको युवक ती बालक र तिनकी आमासित बस्न गयो। अब भने युवक र ती युवतीको वार्तालाप सुरु भयो। कुराकानीबाट थाहा भयो, ती आमा युवककी श्रीमती रहिछन्।
अघिसम्मको मेरो सहज माइक्रो यात्रा अब सहज हुने लक्षण देखिएन। अघिसम्म मेरो मनमा स्थापित भएको त्यो युवकको सुकिलो छवि अब क्रमशः भत्किन थाल्यो। श्रीमती गुनासो गर्दै थिइन् युवकसित, 'कस्तो निष्ठुरी तपाईं त। यत्रो चारचार दिनसम्म एक कल फोनसम्म नगर्ने। मैले कल गर्दा पनि नउठाउने।'
'किन गर्नु फोन? म साथीहरूसित पोखरा घुम्न गाको था थिएन तँलाई?'
'हामीलाई पनि लगेको भए हुन्नथ्यो पोखरा? छोरा पोखरा घुम्ने भनेर कति मख्ख थियो। बेकारमा काठमान्डुबाट ल्याएर हामीलाई माइती थुपार्दिनुभयो। अनि आफूचाहिँ पोखरामा मस्ती गर्नुभयो। हामीलाई पनि त लोग्नेसित घुम्न मन लाग्छ नि। क्या बोर भयो मलाई माइतीमा। सबैले सोध्दै थिए, के ताल हो तेरो लोग्नेको? बल्लबल्ल विदेशबाट आएको लोग्नेले पनि तेरो वास्ता गर्दो रहेनछ भनेर कति खिसीट्युरी गरे मेरो। क्या बोर।'
'बढी नबोल् है, यहीँ काट्दिन्छु तँलाई,' युवक जंगियो।
'भाइ झगडा नगर्नु न हौ,' निकै सदाशयता देखाएर आफ्नो सिट ती श्रीमान्–श्रीमतीलाई छाडिदिएर मेरो छेउको सिटमा बस्न आएको युवकले आग्रह गर्यो, र आफूसितको प्रोजेक्टरवाला मोबाइल मुढामा बसिरहेकी महिलाको पिठ्युँको चोलो र फरियाबीचको खाली स्थानतिर फर्कायो र महिलाको पिठ्युँमा लोकदोहरीको भिजुअल हेर्न थाल्यो। उता युवकले श्रीमतीसित केरकार गर्न थाल्यो, 'तँलाई पनि त मोजै भयो होला नि माइतीमा। खुब कुरा गरियो होला नि त्यो लामासित। मलाई सब थाहा छ तेरा चर्तिकला।'
'तिमीसित बिहे गरेदेखि त्योसित भेट भाको भए यै छोराको कसम,' श्रीमतीले रुन्चे स्वरमा भनी।
'किन ढाँट्छेस्। तेरो पुरानो लबर। आउँदो होला नि म नभाको बेलामा डेरामा। त्यै भएर त काठमान्डु बसेकी होस् तँ। नत्र यहाँ माइतीमा आएर बस्नुपर्दैन?'
'कसरी बस्नु? माइतीमा भाउजूको कचकच। अनि घरमा सासूको कचकच। काठमान्डु बस्यो भने यसो काम पनि पाइन्छ। बाबुलाई पढाउन पनि बसेकी नि।'
'बसिस् पढाएर, त्यै लामासित मोज गर्न बसेकी होस्। खै दे त तेरो मोबाइल। आको होला नि त्यो जाँठोको पनि मिसकल।'
त्यसपछि युवकले श्रीमतीको मोबाइलमा नम्बर जाँच्न थाल्यो।
'बाह्रवटा मिस कल रहेछ। यो कसको नम्बर हो?'
'दाइले गरेको नि। अस्ति तिमीले पनि यही नम्बरमा फोन गरेको हैन?'
'अनि अर्को आठवटा मिसकल पनि रहेछ। योचाहिँ कसको नि? त्यै लामाको होला नि।'
त्यसपछि बाँकी यात्राभरि उसले श्रीमतीसित केरकार गरिरह्यो। उनीहरूको बालक छोरा भने आमाबाउको कुरामा कस्तो प्रतिक्रिया जनाउने भन्ने अलमलमा थियो। ऊ त्यो अलमलमा धेरै अल्भि्कन चाहेन। त्यसैले बाटोभरि कहिले चाउचाउ र कहिले चिजबलमा अल्भि्करह्यो ऊ।
'मेरो मोबाइलको मिसकलको पनि यति चासो राख्नेले मेरो र छोराको चासोचाहिँ किन नराखेको? बरु तिम्रै कसैसित लभ परेको जस्तो छ। खै हेरूँ त तिम्रो मोबाइल।'
युवकले मोबाइल किन दिन्थ्यो। दिएन। भन्यो, 'बढ्ता नबोल है। हिँ काटिदिन्छु।'
ऊ बातैपिच्छे मारिदिन्छु र काटिदिन्छु भन्थ्यो। उसको कुराले मेरो टाउको रिँगाउन थालेको थियो। म ती लोग्नेस्वास्नीका कुरामा ध्यान दिन चाहन्नथेँ। तर पनि मेरो ध्यान तिनीहरूकै वार्तालापतिर गइरहेको थियो। थानकोटनेर आएपछि उसले स्वास्नीलाई धम्क्यायो, 'म त्यो लामाको फोन नम्बर पत्ता लगाउँछु। त्यो सालेसित कुरा गर्छु। कतै बोलाउँछु। काटिदिन्छु त्यसलाई।'
माछापोखरीमा ओर्लिएँ म। जाडोको महिना भएकोले चाँडै रात परिसकेको थियो। उनीहरू पनि त्यहीँ ओर्लिए। स्वास्नीलाई कठोर स्वरमा भन्यो युवकले, 'तँ बौद्ध जा। म आज भोटेबहालमा साथीकोमा बस्छु।'
'कस्तो तपाईं त। यति राति डेरामा म एक्लै जानु?'
'केको एक्लै। आउला नि राति त्यो लामा। हेरिराख्, म त्यसलाई नकाटी छाड्दिनँ।'
यति भनेर युवक स्वास्नीलाई अँध्यारोमा एक्लै छाडेर ट्याक्सी चढ्यो। ट्याक्सी हुइँकियो। आमाछोरा एकछिन अलमलमा परे। आमाको अनुहार मलीन भयो। छोराले भने चिजबलको नयाँ प्याकेट खोल्दै थियो। म चक्रपथको बस पर्खिरहेको थिएँ। आमाचाहिँले मोबाइलमा नम्बर थिचिन् र रुन्चे स्वरमा भनिन्, 'मलाई चाबेलमा लिन आउनु ल? अनि हेर न त्यो जाँठोले तिमीलाई काट्छु भन्दैछ। बाटाभरि क्या दुःख दियो त्यसले मलाई।'
०००
केही दिनपछि मैले एउटा समाचार पढेँ। लोग्नेले स्वास्नी काट्यो। केही दिनपछि फेरि अर्को समाचार पढेँ। स्वास्नी र प्रेमी मिलेर लोग्नेलाई काटे। मैले पोखराबाट काठमान्डौं फर्कंदा माइक्रोबसमा भेटेका ती युवा दम्पती कुनचाहिँ समाचारका पात्र हुन्, ठम्याउन सकेको छैन। सम्बन्धको यो जटिल समीकरणमा धेरै कुरा बुझिँदैनन् र कति बुझिएजस्ता लाग्ने कुरा पटक्कै बुझिएका हुँदैनन्।
आरम्भमै मैले विगत र आगतको कुरा गरेको थिएँ। विगत भइसकेको माइक्रोबसको पाँच–सात घन्टाको यो यात्राको चर्चाले के हाम्रो समाजको कुनै खालको आगतको संकेत गर्छ र? म अलमलमा छु। म आफैंले यसबारे थप केही भन्न सक्ने स्थिति छैन।
मेरा यात्रा जारी छन्। रोकिएका छैनन्। युवकहरूको दुबई जाने क्रम पनि रोकिएको छैन। र, रोकेको छैन मैले कविता लेख्न पनि।

- See more at: http://nagariknews.com/nagarik-sanibar/story/16433/16433#sthash.Zg051TAQ.dpuf

Country-A short story by Nayanraj Pandey

STORY-

Country

Nayan Raj Pandey

As soon as Bhagiram untied the oxen from the bullock-cart, his five-seven years old son Lachanu came and hanged on his father’s waist and said, “There is a rat in our house. Not one, but many.”

There is immense happiness on the face of Lachanu. After the crop thrashing was over in November, Bhagiram had found many rats in his field and had brought them home. And they’d prepared chatani out of it which they ate for next two or three days. Now it is already March. In the last four months Bhagiram did not bring rats from anywhere. So, the taste of the rat’s chatani of November was still there in Lachanu’s tongue.

Bhagiram became very happy to hear to his son. He also wished to change the taste of his mouth if a few rats could be found. Rice of the Karangi breed, and salt and onion. He is fed up with the same taste for months.

“Where are the rats?” As Bhagiram asked, Lachanu caught his loin cloth and let him to their hut. Showing a hole in a corner he said, “Inside here they are. I just saw them, there are four or five of them.”

By now his wife Kinki had already handed a spade in his hands. He had bought this spade from Bansgadhi only yesterday. “I bought it on the right time,” Bhagiram felt deeply satisfied for this timely act. And without looking anywhere, he started digging.

Bhagiram didn’t tire after that. He continuously dug in the hole. And already a small ditch was being made.

“How deep hole have they made!” Kinki, leaning on the deheri, said looking at Bhagiram.

“What deep is this? I have taken the rats from very deep holes than this!” Bhagiram narrated his own bravery. Kinki was also satisfied. Her face expressed the pride of having a very brave husband. Lachanu was also amazed.

Lachanu’s hands got impatient. He picked up a small hoe and started to widen the ditch his father had made. Kinki also came to assist her husband and started to push aside the mud.

Slowly, the ditch was getting bigger and bigger. The enthusiasm in Bhagiram, Lachanu and Kinki did not decrease. Once when a rat tried to peep by taking out its head outside, Bhagiram very energetically got hold of it. He knocked it down in a single stroke and killed it. Lachanu jumped in happiness and started to play with the dead rat.

The hole was not only deep, but also slanted and stretched to a long distance. Wherever the hole directed, Bhagiram went digging towards the same direction. As he dug, he discovered that the hole stretched outside the hut. Therefore, Bhagiram hit hard at the foundation of the wall three or four times tilting the spade. And he made the holes. The mud-walls that had been battling storm, rain and the hailstorm for many years fell with a bang.

After that, digging became easier for Bhagiram. He started to dig with all his strength. In the meantime a rat came out hopping. It ran here and there inside the house. Bhagiram chased it with the spade in his hands. After a long chasing the rat was completely exhausted and in the state of surrender sat on the top of a hearth. Bhagiram forcefully hurled the spade towards the hearth. The hearth got broken. And the rat on the hearth also died instantly. Kinki started playing with this dead rat.

There was a momentum in Bhagiram’s house. There was adequate happiness on Kinki’s and Lachanu’s faces. Therefore, a few more people from the neighbourhood crowded at Bhagiram’s courtyard to know what had happened. When they saw the rat-catching, they also came along with their spade to assist Bhagiram and started to dig immediately.

One more rat sprang out of the hole and via the wall climbed the roof. Bhagiram picked up a big stone and hurled at the roof. It made a big hole on the roof. The rat fell into the floor with a thud. As soon as it fell, Lachanu got hold of it.

“This almost seems to be a quarter kilo!” Kinki took the rat in her hands and tried to guess its weight.

“Not only this! There is more.” Bhagiram was encouraged by Lachanu’s words.

“See, here is a hole too,” Kinki showed another hole. Bhagiram instructed Fattu, who had come to assist him, to dig the hole. Fattu also engaged himself in digging.

One more rat came out of the hole frightened. It climbed the deheri. Lautan who had come with Fattu stroke on the deheri. Deheri got broken and the rat also died.

The process of digging, hitting, and catching continued till evening. By evening more neighbours joined. They all started assisting Bhagiram in digging and rat-catching. Everyone had some happiness on their faces hoping that they will get to taste the rat’s chatani.

Finally, eight to ten rats were collected. Altogether they weighed almost half a kilogram. Bhagiram was happy that his hardwork was successful. Kinki didn’t know the bounds of her happiness.

At night, rat’s chatani was prepared. Till then everyone was in the courtyard. Bhagiram’s neighbours came with their plates full of rice in Bhagiram’s yard, and began to quickly gulp their rice with the chatani Kinki gave them. Bhagiram also found the Karangi rice tasties than ever before. Lachanu was also eating with taste licking his hands. Kinki also ate dipping the lump of rice on the chatani. It seemed as if there was a feast at Bhagiram’s yard.

Everyone went back to their houses belching. Bhagiram, Lachanu and Kinki also took long belches. Lachanu got intoxicated with the rice. So, he got sleepy.

“I’m feeling sleepy. Should I go to sleep?” when Lachanu said this, Kinki was frightened. Bhagiram suddenly got worried. Both of them reacted as if they regained their consciousness.

Then Kinki and Bhagiram looked at their hut. But how would the hut be there? The walls of the hut were already smashed while searching for the rats. The roof had fallen down. Deheri was broken and the corn scattered here and there. The hearth was broken too. Water pots were broken. The household was completely brought to a ruin.

Bhagiram and Kinki sat squatting on the ground. They put their hands on the head. Took a long sigh. “What happened?” There were only questions left in their faces.

“Let’s go and ask for a shelter at the neightbour’s house,” Bhagiram helplessly said. Kinki took the sleeping Lachanu in her arms and walked to the neighbour’s house behind her husband.

But the neighbours were also busy digging their houses to catch rats. The walls of their houses were also falling down. As Kinki and Bhagiram reached there, those huts too were already dismantled.

 (Translated by Keshab Sigdel)

बेला बेलाका बीस (कविताहरु)

१.हिसाब

मैले हिँडेको बाटो

फर्केर आयो मनेर

र माग्यो मसित

मेरा पाइलाहरुको हिसाब

मैले बुझेँ-

निरुद्धेश्य सडकमा कहिले पनि हिँड्नु नहुने रहेछ ।

( September,24,2012)

२.जाममा शब्द

जाममा पर्‍यो शब्द

बीच बाटोमा,

ट्राफिक आयो र फर्काइदियो

विपरीत दिशातिर ।

शब्द फर्कियो

लाचार भएर

कवि कै कोठातिर

जहाँबाट शब्द

भर्खर फर्किएको थियो

कौमार्य गुमाएर ।

(मार्च ७,२०१२)

३.मायाको गीत

तिम्रो आवाज पनि

उति सुरिलो होइन,

मेरो स्वर पनि

अलिक खस्रो छ,

तर भोलि हेरिराख्नू

हरेक घरले गाउने छ

हामीले हिजो गाएकै

मायाको गीत ।

(८.१८.२०१३)

४.अनुहारहीन

पानीमा हेरेँ

एक दिन मैले

आफ्नो अनुहार,

उफ्, ऐना जस्तै

टुक्रिएको रहेछ ।

अचेल

ऐनामै हेर्छु

आफ्नो अनुहार

तर पानीको कुनै अनुहार नहुने रहेछ ।

(मार्च ३,२०१२)

५.अभाव

 कैलेकाहीँ

पुरानो डायरी

या कुनै पुरानो कापीका

पुछारतिरका पानामा

भेटिन्छन्

कुनै मित्रले

तिम्रो अध्ययन कक्षबाट लगेका

केही प्रेम कविताका

किताबका नामहरु ।

अनि,

तिमी सोच्छौ

किन आउँदैन अचेल

त्यो मित्र

तिम्रो घरमा ।

के मित्रले बिर्सिसक्यो

तिम्रो प्रेमलाई ?

कि छैनन्

तिम्रो अध्ययन कक्षमा

अचेल

प्रेम कविताका किताबहरु ?

(९.२४.२०१२)

६.आँशु

कति सस्तो बनायौँ

हामीले

आँशुलाई

मोती भनेर ।

(मार्च ३,२०१२)

७.आँशु-२

आँशु

कहिले पनि चुपचाप

बग्दैन,

हल्ला गरिरहन्छ ।

(मार्च ६,२०१२)

८.आमा

आफ्नै गर्भबाट

जन्मिरहन्छे

पटक पटक –आमा ।

(१.२०.२०१४)

९. उक्लनुअघि

उक्लँदा

थाक्यौ ?

भनेर प्रश्न गर्ने

कोही छैन भने

उक्लिनु हुँदैन पहाड,

र थाकेर

निर्जन ठाउँमा

वास माग्नु हुँदैन

र गर्नु हुँदैन

आफ्ना भरियाहरुसित

पसिनाको कुरा ।

(मार्च,६,२०१२)

१०. पाखण्ड

उनीहरु उठ्छन्

मध्यरातमा

र टलक्क आकाशमा टल्किरहेको चन्द्रमालाई

टपक्क टिपेर

र आफ्नो अध्ययन कक्षमा रहेको फ्रिजमा जमाउछन् ।

र त्यही चन्द्रमाको आइसक्युब हालेर 

प्युँछन् मातिने गरी नशालु कविता

दिउँसो तारेको

सूर्यको पापडसित ।

धेरै कवि यसरी नै बौलाएका छन् शहरमा

र फलाकिरहेछन्

क्रान्तिका कविताहरु ।

(२०६९ असार २९ शुक्रवार । भानुजयन्ति )

११. चेतना

ऊ रोएको बेला

म उसलाई हाँस्न भन्दिन

ऊ सुस्ताएको बेला

म उसलाई हिँड्न भन्दिन

ऊ पानीमा रूझ्न खोज्दा

म उसलाई छाता दिन जाँदिन

उसले चुपचाप बसेको बेला

म उसको कानमा हल्ला गर्न जाँदिन ।

म उसलाई

कुनै पनि कुरामा बिथोल्दिन

म उसलाई

कुनै कुराबाट पनि रोक्दिन,

म उसलाई कुनै चेतावनी दिन्न ।

धेरै सुतेको बेला

म उसलाई निन्द्राबाट ब्युँझाइदिन्छु

कुनै मीठो गीत सुनाएर

बस् ।

(डिसेम्बर ९,२०१२)

१२. नास्तिक

एउटा वृद्ध

वर्षौँदेखि

आइरहेछ मन्दिरमा,

पच्चिस वर्ष अगाडि हराएको

आफ्नो चप्पलको खोजीमा ।

(मार्च २,२०१२)

१३. अभिनय

उनी भन्छिन्-

प्रिये,

मलाई तिम्रो एसएमएस

कविता जस्तो लाग्छ,

म पनि भन्छु-

प्रिये

मलाई तिम्रो एसएमएस

कविता जस्तो लाग्छ ।

साँझ-

कसैले देख्नुअघि नै

हामी

कवितालाई डिलिट गरिदिन्छौँ ।

(डिसेम्बर,११,२०१२)

१४.आदेश

तिम्रो आँखाअगाडि नै

हिँड्दा हिँड्दै जुलुसमा

नारा लगाइरहेको

युवक

तिमीहरुले चलाएको

गोली लागेर ढल्यो भने,

तुरुन्त उसको नजिक जाऊ

र बन्द गरिदेऊ उसका आँखाहरु

सपना देख्दादेख्दैको आँखा

खतरनाक हुन्छ ।

(मार्च ८,२०१२)

१५. छद्म

कविताको मृत्युमा

आजसम्म

मरेको छैन कुनै कवि ।

ईश्वरलाई मृत घोषणा गर्‍यो

कविता मरेको घोषणा गर्‍यो

तर आजसम्म

आफ्नु मृत्युको घोषणा गरेको छैन

कुनै कविले ।

भनेपछि

कवितालाई

कहिले पो माया गरेको रहेछ र कविले ?

उसले त कवितालाई

आफू माथि  माथि उक्लने भर्‍याङ पो बनाएको रहेछ

आफू अमर हुने प्रपन्च पो रचेको रहेछ उसले

बडो योजनाबद्ध ढंगले ।

तर बुझ्नु पर्ने एउटा कुरा

बुझेकै रहेनछ कविले

कि-

कविता मरेर

कुनै कवि बाँचेको छैन

आजसम्म ।

(२०६९ साउन ३ । बुधवार । July 18, 2012)

१६. को झूठो ?

ऐना अगाडि उभिएको छु

तर प्रतिबिम्ब छैन मेरो

ऐनामा ।

थाहा छैन,

कसले झूठ बोलिरहेछ ?

ऐनाले

या मैले ?

या बोलिरहेछौँ

हामी दुबै सत्य ।

शायद प्रतिबिम्ब बन्न छाडेको छ

दुनियाँमा अचेल ।

(२०१३ मार्च १७ आइतबार)

१७. अक्षरसित सम्बाद

खल्तीमा

सम्हालेर राखेको थिएँ

केही अक्षरहरु

भोलि नयाँ कविता लेख्नका लागि

लुगासँगै धोइएछ ।

कविता घुमिरहेको थियो

वासिङ्ग मसिनभित्र फन्फनी

आत्तिएर ।

अब केही दिनका लागि

बन्द गर्नेछन् बोलचाल

अक्षरहरुले

मसँग ।

(डिसेम्बर ११,२०१२)

१८. गद्दार

यी सर्पहरुलाई

निमिट्यान्न पार्नु पर्छ

र विस्थापित गर्नु पर्छ

समाजबाट,

हेर त

कसरी खुट्टा उचाली उचाली

नाचिरहेछन् ।

(डिसेम्बर ९,२०१३)

१९. गरिबको कविता

गरिबहरुको

प्वाल परेको छतमाथि माथिबाट पनि

हिँड्छ

चन्द्रमा,

तर गरिबहरु

चन्द्रमाको कविता लेख्दैनन् ।

गरिबहरुको

पाइतालाले

सधैँ छोइरहेको हुन्छ माटो

तर तिनीहरु

माटोको पनि कविता लेख्दैनन् ।

उनीहरु पसिनाको पनि

लेख्दैनन् कविता

जबकि पसिना निरन्तर बगिरहेको हुन्छ

उनीहरुको शरीरबाट ।

ऊ आफै हो

टिठलाग्दा शब्दहरुको

आदिम शब्दकोश,

तर आजसम्म

कुनै गरिबले लेखेको छैन

भोक, रोग र शोकको कविता,

उसले लेखेकै छैन

जाडो, गर्मी, लू र शितलहरको कविता ।

तर पनि गरिब

हामी सबैभन्दा

असल र इमान्दार कवि हो ।

र उसको आँसु

हाम्रो युगको सबैभन्दा

खतरनाक कविता हो ।

(डिसेम्बर ९,२०१२)

२०. घर

तिनीहरुले

सल्काए आफ्नै घर

तापे आगो

र भने-

यसपालि पोहर जस्तो जाडो छैन ।

(मार्च ८,२०१२)

यार, मजाक गरेको

यार मजाक गरेको

(नागरिक दैनिकमा माघ ४,२०७० शनिवारमा प्रकाशित )

किन बस्छ सलिम सिनेमाका पोस्टरहरू टाँसिएका भित्तामुनि? के त्यो एकलैनी बजार पस्ने गल्लीको दाहिने भित्ता होइन? के ऊ त्यही भित्तामुनि वर्षौंदेखि जुत्ता पालिस गरेर बसिरहेछ?

म हरेक दिन सम्झन्छु सलिमलाई। जबजब नेपालगन्जसित जोडिएका स्मृतिले भरिएको सुटकेश खोल्छु, पुराना फाइलभित्र थुप्रिएका थरीथरीका कागजझैं ती अचानक खस्न थाल्छन् र कागजको पुरानो गन्धझैं एक खालको अजीव खालको गन्धले ह्वास्स छोप्छ मलाई।

हो, स्मृतिको पनि गन्ध हुँदो रहेछ त। तर कस्तो गन्ध? अफगानी अत्तरझैं सुगन्धित या अमोनियम नाइट्रेटजस्तो उदेकलाग्दो तीख्खर? ठ्याक्कै भन्न सक्दिनँ म। तर गन्ध हुन्छ, यो पक्का हो। जसरी स्मृतिहरूको आफ्नै खालको रङ र आकार हुन्छ। बाफले छोपिएको ऐनाभित्र देखिएको धमिलो धमिलो रङ र आकार। स्मृतिको गन्धमा बास्नाहरूको अजीव खालकै मिश्रण हुन्छ। त्यसैले त्यो गन्धलाई अनुभूत त गर्न सकिन्छ तर ठ्याक्कै यस्तो हो भनेर अभिव्यक्त गर्न सकिन्न।

बादल नै त हुन् नि स्मृति। त्यसैले दिमागमा इन्कोड गरेर थुप्रिएका स्मृति विषय, प्रसंग, परिवेश र वातावरणअनुसार बादलझैं बत्तिँदै आउँछन् र मनलाई ह्वात्त एउटा अनौठो खालको संवेगले निथ्रुक्क बनाउँछन्। बर्सात्मा रुझेको लुगालाई जसरी निचोरेर टकटक्याउँछौं नि, हो त्यसरी नै स्मृतिहरू निचोरिन्छन् र तपतप चुहिन्छन् हाम्रै अस्तित्वको आँगनमा। यो त्यही आँगन हो, जहाँ सलिम र म गुल्लीडण्डा खेल्छौं। खोप्पीढुस खेल्छौं। कटिया समातेर माछा मार्छौं। गुलेली चलाएर भँगेरा मार्छौं।

हो, त्यसैले सलिम मेरो लागि महŒवपूर्ण छ। हेर्दा कति साधारण, कति असहाय देखिन्छ सलिम। तर कति जब्बर भएर आउँछ ऊ मेरो स्मृतिमा। उति बेला मेराअगाडि आउँदा कि उसको खल्तीमा विभिन्न रङका गुच्चा हुन्थ्यो, कि माछा मार्ने बल्छी अर्थात् कटिया। चानचुन पैसाका ढ्याक पनि लिएर आउँथ्यो ऊ कहिलेकाहीँ र भन्थ्यो, 'आइज यार, खोप्पीढुस खेलौं।'

तर जब ऊ स्मृतिमा आउँछ, ऊ कटिया, गुच्चा या चानचुन पैसामात्र लिएर आउँदैन। त्यससँगै लिएर आउँछ, म हुर्किंदै गरेको समयको तातोपन पनि। मैले खोप्पीढुस खेल्नका निम्ति सानो खोपिल्टा बनाउन कोट्याउँदै गरेको माटोको गन्ध पनि र कटियामा अल्झेका गिरही माछाको ताजा गन्ध पनि। अनि माछा मारिसकेपछि जब हामी पराल बालेर माछा पोल्थ्यौं नि, हो माछा र परालको धुवाँको त्यो मिश्रित बास्ना पनि लिएर आउँछ ऊ। अनि त मलाई यस्तो लाग्छ, मेरो अतीतमा या मेरो स्मृतिमा सलिम जति पावरफुल मान्छे अरू कुनै छैन। हो यार, मान्नुस्न। ऊ पावरफुल मान्छे हो। ऊ लेख्न जान्दैनथ्यो, पढ्न पनि जान्दैनथ्यो। तर उसले मेरो हात समातेर मलाई आफू बाँचेको परिवेशको कथा लेख्न सिकाएको छ। त्यसैले त मैले लेखेका अक्षरहरूबाट पनि अजीव खालको बास्ना आउँछ। सलिमको शरीरबाट बगिरहेको पसिनाको बास्ना त हो नि त्यो।

गल्ती गरेछु मैले। सदरलाइन गएर एकपल्ट भए पनि रस्तोगी फोटो स्टुडियोमा मैले सलिमसित उभिएर एउटा कम्पोजिट शटको फोटो खिच्नुपर्थ्यो। त्यो फोटो भइदिएको भए आज म भन्न सक्थेँ, उसको हुलिया कस्तो थियो। कसरी जोडिएका थिए उसका आँखीभुइँ एकअर्कासित। आँखीभुइँ जोडिएकाहरू रिसाहा हुन्छन् रे। सुनेको थिएँ मैले। तर सलिम किन कैले पनि रिसाएन मसित? त्यो बेला पनि किन रिसाएन ऊ, जब उसले र मैले सुर्खेतरोडको गड्ढामा सँगै कटिया थापेका थियौं। दुई ती घन्टामै सलिमले आठ–दसवटा टेंगना र गिरही माछा मारिसकेको थियो र म पटकपटक कटियामा गड्यौंलामात्र उनिरहेको थिएँ। एउटा माछा पनि मार्न सकेको थिइनँ। अन्तिममा परेको एउटा माछा पनि कटियाबाट निकाल्ने क्रममा फुत्किएर फेरि गड्ढामै खसेको थियो। त्यति बेला मेरो ताल देखेर मज्जाले हाँसेको थियो सलिम र मैले आवेशमा सलिमको कटिया भाँचिदिएको थिएँ। हो, त्यति बेला पनि रिसाएन मसित सलिम।

मेरो स्मृतिमा त्यसैले सधैं सलिमको हँसिलो अनुहार आइरहन्छ। हँसिलो र सुकिलो। हो, उसका लुगा भने कहिले पनि सुकिला भएनन्। उसले एउटाबाहेक अर्को कमिज फेरेको सम्झना छैन मलाई। कमिजको कलरमा जमेको कालो र चिल्लो मयलले पनि उसको सुकिलो व्यक्तित्वलाई मैल्याएको थिएन। मान्छे लुगाले मात्र सफा कहाँ देखिँदो रहेछ र? लुगाले मात्र मान्छेको नग्नता छोपिने भए सधैं ठाउँठाउँमा प्वाल परेको र घरिघरि गुप्तांग देखिइरहने कट्टु लगाउने सलिम मेरो स्मृतिमा किन नांगो भएर आउँदैन? किन अश्लील देखिन्न सलिम? गरिबीले उसलाई कागतीलाई झैं निचोरे पनि उसको स्मृतिले किन मलाई कहिले पनि अम्लीय अनुभूति गराउँदैन?

सलिमको कथा लेखिसकेको छु मैले। सलिम नै शीर्षक राखेर। निकै वर्षअघि। 'उलार' र 'लू'मा सलिमको उपस्थिति छैन। तर मलाई थाहा छ, त्यहाँ सलिम नै सलिम छ जताततै। ऊ अलिकति प्रेमललवामा मिसिएको छ र अलिकति कलुवामा पसेको छ। ऊ इलैयामा पनि मिसिएको छ र करिममा पनि घोलिएको छ। ऊ 'उलार' र 'लू'का पानापानामा फेड इन र फेड आउट हुँदै आउँदै–जाँदै गरिरहेको छ। 'उलार' र 'लू'का पाना जबजब पल्टाउँछु, एउटा पानाबाट फुत्त निस्कन्छ र अर्को पानामा फुत्त पसिहाल्छ सलिम। माछाझैं एक नदीको एउटा धारबाट उफ्रन्छ र तुरुन्तै अर्को धारमा मिसिन्छ ऊ। कहिलेकाहीँ त लाग्छ, सलिम नै त्यो सियो हो, जसले उलार र लूका पानापानालाई गाँसेको छ। आधा अधुरो वस्त्र लगाउने सलिम मेरा लागि जाडोको सुइटर बुन्दै आउँछ। सम्झनाको न्यानो सुइटर, जसलाई सलिमले अतीतको सलाइमा सम्झनाको गोल्छा या वर्धमान ऊनले फटाफट बुनेको छ।

यो पुसमा कहाँ होला सलिम? उसलाई जाडो लागेको होला कि नहोला? तर म किन उसलाई न्यानो सुइटर दिन सक्दिनँ। किन म उसलाई सधैं कठ्यांग्रिरहेकै स्थितिमा छाडिदिन्छु? के सलिम मेरो अस्तित्वको त्यो हिस्सा हो, जसलाई ढुसी परेर कुहिन दिनुहुन्न भन्ने थाहा छैन मलाई?

सलिम नै त हो, मलाई नेपालगन्जका गल्ली–गल्ली घुमाउने। करमोहना र परसपुर लैजाने उही त हो मलाई। जोगागाउँको मेला मैले ऊसितै हेरेको हैन र? मैले आफ्नो उमेरसँगै हुर्कंदै गरेको नेपालगन्जलाई सलिमकै आँखाबाट हेरेको त हु नि। लौ भैगो, सलिम मेरो आँखा हैन रे। तर मैले मेरो आँखामा लगाएको दूरबीन त सलिम नै हो। त्यही दूरबीनको सहायताले त मैले देख्न सकेको हुँ नेपालगन्जभित्रको दुःखी गरिबहरूको अनौठो समाज। कति स्वार्थी छु म, जसको कारणले मैले त्यो समाजको कथा लेख्न सकेँ, त्यो सलिमको नाम मैले आजसम्म सहलेखकको रूपमा पनि उल्लेख गर्न सकिनँ। कति पाखण्डी छु म। मलाई लाग्छ, हरेक लेखकले लेख्ने उत्कृष्ट किताब उसको पाखण्डको अत्युत्तम सिर्जना हो। हरेक सिर्जनासँगै लेखकले एउटा अपराध पनि गर्छ, कि उसले आफ्ना सिर्जनाका लागि प्रयोग गर्ने स्मृति र त्यो स्मृतिका बाहकहरूलाई अलिकति पनि जस पाउने मौका दिँदैन। हरेक श्रेय, हरेक पुरस्कार र हरेक वाहवाही ऊ एक्लैले लुट्छ। आफ्ना सिर्जनाहरूको कपिराइटका लागि मरिहत्ते गर्छ। सलिम र सलिमजस्ताहरू कहिले पनि त्यो सिर्जनामा आफ्नो हिस्सेदारीको दाबी गर्न आउँदैनन्। गरिबीको राजमार्गमा कुद्ने उनीहरूको पाइला सिर्जनाको आकर्षक महलको नक्कासीदार ढोकासम्म आएर फेरि त्यही राजमार्गतिर फर्किन्छ। त्यसैले सिर्जना र डकैतीमा अलिकति भए पनि कतै न कतै समानता त छ नि हाओ। हरेक लेखक सिर्जनाको जंगलमा हालिमुहाली गर्ने औतारी डाँका नै हो क्या। मान्नुस्न।

मैले आफ्नै स्मृति र त्यससँग जोडिएको एउटा कालखण्डलाई फेरि 'घामकिरी'मा उतारेँ। 'उलार' र 'लू'मा लुकेर बसेको सलिम यसमा जागा भएर आएको छ। दृश्यमा उपस्थित भएको छ ऊ यसपटक। उपन्यासभरि सलिम छ। सलिमको स्मृति छ। सलिमले उब्जाइदिएको सपनाको फसलको कटाइ, छटाइँ त छ नि 'घामकिरी'मा।

तर सलिमलाई उलार र लूमा आफू कहाँ छु भन्ने पनि थाहा छैन। घामकिरीमा पानाहरूमा कहाँकहाँ उसको कथा भनेको छु भन्ने पनि थाहा छैन उसलाई। ऊ यति बेला पनि के एकलैनीको त्यही मोडमा जुत्ता पालिस गर्दै बसेको होला? कि नेपालगन्ज छाडेर कतै अन्तै बसाइँ सरिसक्यो ऊ? केही वर्षअघि एकलैनीको त्यही मोडमा देखेको थिएँ मैले। मलाई चिनेन उसले। मैले आफ्नो घरेलु नाम भनेँ। त्यसपछि उसको अनुहारका त्वचा र नसाहरू धेरैपटक खुम्चिने र फैलिने गरिरहे। निकै बेरपछि मात्र उसले चिनेको थियो र भनेको थियो, 'अच्छा, तो वही राजुबाबु होव तुम?'

साथी नै त थिएँ म उसको। त्यसैले 'राजु' भनेर बोलाउँथ्यो सानामा ऊ मलाई। तर धेरै वर्षको अन्तरालमा म उसका लागि 'राजुबाबु' पो भइसकेको रहेछु। मैले त्यतिखेर बुझिनँ, त्यो मेरो हैसियत बढेको सूचना थियो या मित्रताको आदिम किताबमा धमिरा लागेको संकेत थियो त्यो? के सलिमसितको मेरो सम्बन्ध बिस्तारै–बिस्तारै मक्किँदै गइरहेको हो?

त्यसपछि फेरि केही वर्षको अन्तरालमा नेपालगन्ज जाँदा मैले सलिमलाई देखिनँ। सलिमहरूको बस्ती पनि देखिनँ। मानौं एउटा बालकले पेन्सिलले बनाएको चित्र थियो उसको त्यो बस्ती, जसलाई उसको कुनै साथीले इरेजरले मेटिदिएको थियो। जसरी हराएको थियो प्रेमललवाको घर र टाँगा 'उलार'मा, त्यसरी नै सर्लक्क हराएको थियो यसपटक सलिमको बस्ती। म किन रुन सकिनँ त्यति बेला? के समयले परिपक्व बनाएको थियो मलाई? या मेरा आँखाभित्र सुकिसकेका थिए नुनिला र ताता आँसुहरू? आफ्नो आँखाको पानी सुकाएर के आफ्ना रचनाहरू मार्फत् म मेरा पाठकलाई रुवाउने नौटंकी गरिरहेको छु? यदि यो विडम्बना हो भने म यो पंक्तिका लेखक, नयनराज पाण्डे, हजार–हजार विडम्बनाको चलायमान दस्तावेज हुँ। नपढ्नुस मलाई। इग्नोर मी।

तर म सलिमलाई इग्नोर गर्न सक्दिनँ। ऊ आइरहन्छ मेरो स्मृतिमा। ऊ आउँदा उसले आफ्नो काखीमै च्यापेर ल्याउँछ, मैले लेख्नैपर्ने कथाहरूको पाण्डुलिपि। त्यही पाण्डुलिपि म टाइप गर्छु र आफ्नो नामको आख्यान बनाएर छाप्छु। सलिमले फेरि पनि माग्दैन मसित सहलेखकको हैसियत। उसले रोयल्टी पनि माग्दैन। कपिराइटको दाबी पनि गर्दैन ऊ। ऊ उसरी नै हाँसिरहन्छ, जसरी हाँसेको थियो मेरो कटियाबाट फुत्केको माछालाई देखेर।

म आज पनि अलमलिन्छु, सलिम मेरो साथी हो या मसम्म कथाका पाण्डुलिपि बोकेर आउने हुलाकी हो ऊ? म अलमलमै छु, यो सलिमको पहिचानको संकट हो या म आफैं गुमाउँदैछु आफ्नो पहिचान? कि म क्रमशः 'राजु'बाट बन्दै गइरहेको छु 'राजुबाबु'?

सोच्दैछु, अब सलिम चाहिँदैन मलाई। म अब सलिमले दिएको पाण्डुलिपि उतारेर आख्यान लेख्दिनँ। अब म फरक पात्र, फरक परिवेश र फरक समयको कथा लेख्छु। अब म आफैंले तयार गर्छु एउटा सुललित आख्यानको पाण्डुलिपि। तर मैले यो कुरा सलिमलाई भन्न सकेको छैन। मलाई थाहा, मेरो यो कुरा सुनेर ऊ हाँस्नेछ। उसरी नै, जसरी हाँसेको थियो ऊ कुनै बेला,मेरो हातको माछा फुत्किँदा।

००

सलिमको अनौठो बानी थियो। ऊ कहिलेकाही जनावरहरूसित बोल्थ्यो। जनावरसित दोहाोरो संवाद भएझैं गर्थ्यो। म उसको टोलमा पुग्दा ऊ कहिलेकाहीँ वरिपरि भुस्याहा कुकुर भेला पारेर बसिरहेको हुन्थ्यो। उसले ती सबै कुकुरको नाम राखेको थियो। कसैको अमिताभ बच्चन, कसैको धर्मेन्द्र, कसैको हेमा मालिनी, कसैको जिनत अमान र परविन बाबी। ऊ तिनीहरूसित सिनेमाका कुरा गर्थ्यो, सिनेमामा तिनीहरूको भूमिका र अभिनयको कुरा गर्थ्यो। मैले सोध्दा भन्थ्यो, 'मजाक गरेको यार'।

तर नियति, समय अनि परिस्थिति सबैसबै कुराले सलिम र सलिमजस्ता बस्तीबाट हराउँदै गरेका मान्छेहरू आफैं एउटा 'मजाक' अर्थात् एउटा क्रूर ठट्टा बनिरहेका छन् अझै पनि। र म, लेखक भइटोपलेको एउटा पाखण्डी पुरुष, सलिमकै कथा लेखेर उसको भागको रोयल्टी पचाइरहेछु। योभन्दा भद्दा 'मजाक' अरू के होला?

स्मृतिमै सही। जबजब सलिम र मेरो जम्काभेट हुन्छ। मजाक भइरहन्छ। म उसको हातमा कहिले 'उलार', कहिले 'लू' र कहिले 'घामकिरी'का पुस्तक राखिदिन्छु।

ऊ सोध्छ, 'कहानी लेखेको तैंले?'

म जवाफ दिन्छु, 'यार, लेखेको हैन। बस्, मजाक गरेको।'

सलिम फेरि पनि हाँसिरहन्छ। ठिक त्यसरी नै, जसरी ऊ हाँसेको थियो मेरो हातबाट भर्खर समातेको माछा फुत्कँदा।

- See more at: http://www.nagariknews.com/nagarik-sanibar/story/12390#sthash.28Aj1ZZe.dpuf