तातो हावा कि औपनिवेशिक बिम्ब ?- सावित्रा ढुङ्गाना

( झापाबाट प्रकाशित "जनसंसद दैनिक"मा असार २,२०६९ मा प्रकाशित)

विशेष गरी मधेश या तराई क्षेत्रमा ‘लु’ को खतरा हुन्छ । ‘लु’ को अर्थ तातो हावाको प्रवाह हो जो गर्मी याममा नेपालगञ्जतिर चल्ने गर्दछ । गर्मी याममा ‘लु’ का बिरामी बढ्छन् । तातो हावाबाट सावधानी अपनाउन नजान्ने र नसक्नेहरु यसका शिकार हुन्छन् र अस्पतालसम्मै पुग्नुपर्ने अवस्था आउाछ (‘लु’ को सोझो अर्थ यही हो)ले आफ्नो पछिल्लो उपन्यासको शीर्षक यही अक्षरलाई बनाए । पाण्डेको ‘लु’ उपन्यासले नेपाली साहित्यमा गर्मी बढायो । यसको तातोपन अझै सेलाइसकेको छैन ।

पाण्डेले उपन्यासमा प्रयोग गरेको शीर्षक ‘लु’ गजब कै बिम्ब बनेको छ । यसले उपन्यासको हकमा पात्रहरुको शरीरले अनुभूत गरेको तातो हावा र मनले जबरजस्ती सहनु परेको तातो हावाको अवस्थालाई कलात्मक ढङ्गले प्रतिबिम्बित गर्दछ । जसरी नेपालगञ्ज आसपास र राप्ती किनारका वासिन्दाले तातो हावाको झोक्का चुपचाप सहनुको विकल्प छैन त्यस्तै तिनका मनमा चलेको तातो हावा बहने ठाउा नहुादा त्यो पनि आाखा चिम्लेर सहनुपर्ने बाध्यता जस्तो देखिएको छ । इलैया, रेडियोलाल र बजरङ्गिहरुको शरीर र मन दुबै छिमेकी देशबाट चल्ने ‘लु’ को प्रवाहले पात झरेको रुख जस्तै उजाड भएको छ । गर्मी याम सकिएपछि शरीरले सहने ‘लु’ सकिन्छ तर तिनका मनमा चल्ने ‘लु’ बाह्रैमास रोकिन्न । त्यो चलिरहेकै छ । इलैयाहरुको मनको ‘लु’ नरोकिंदै र आाखाको राप्ती बग्दाबग्दै उपन्यासको कथा सकिएको छ । तर, कथाका पात्रहरुको त्यो भोगाइ सकिने संकेत भेटिंदैन ।

राजनीतिक रुपमा औपनिवेशिक युग सकिएको घोषणा भइसकेको छ । बेलायतद्धारा इष्ट इण्डिया कम्पनी र हल्याण्डद्धारा डच इष्ट इण्डिया कम्पनीको स्थापना गरी प्रारम्भ भएको उपनिवेश अठारौं शताब्दिमा युरोपमा औद्योगिक क्रान्ति भएपछि जोडतोडले अघि बढ्यो । अठारौं शताब्दिको अन्त्यमा अमेरिकाले आफू कसैको उपनिवेश नरहेको भने पनि अन्य मुलुकहरुमा दोस्रो विश्वयुद्धपछि मात्रै उपनिवेशको अन्त्य भयो । अंग्रेजी साहित्यका अध्येता डा. सञ्जीव उप्रेती उत्तरऔपनिवेशिकवाद शीर्षकमा लेख्छन् – यस अर्थमा भन्न सकिन्छ ‘अब औपनिवेशिकवाद संसारमा छैन र हामी सबै उत्तरऔपनिवेशिकवादी संसारमा बाँचिरहेका छौं । तर फेरि उप्रेती प्रश्न गर्छन् के औपनिवेशिकवादका स्वरुपहरु राजनीतिक मात्र थिए ? के औपनिवेशिकवादको अन्त भए तापनि यसका आर्थिक तथा सांस्कृतिक पक्षहरु समसामयिक विश्वमा अझै पनि बिद्यमान छैनन् ?’ यी प्रश्नहरुको उत्तर खोज्ने प्रयास पनि उनले अरु थुप्रै उत्तरऔपनिवेशिक समालोचकहरुले गरेका छन् ।

तर नेपाल त साधै औपनिवेशिक चङ्गुलबाट बच्यो नि । नेपालले भारत, अमेरिका र चिन जस्तो कुनै पनि देशको औपनिवेशिक दास बन्नु परेन । के त्यसो भए औपनिवेशिकवादका आर्थिक र साँस्कृतिक वाछिटाहरुले पनि नेपाललाई छोएनन् त भन्ने प्रश्न म जस्ता थुप्रै साहित्यका विद्यार्थीहरुलाई हुन सक्छ । यसको पनि सम्भावित सवाल र जवाफ खोज्ने काम गरेका छन् डा. उप्रेतीले । के नेपाली साँस्कृतिक जीवनलाई उत्तरऔपनिवेशिकवादी सिद्धान्तको चस्मा लगाएर हेर्नु जायज हुन्छ त ? भन्ने प्रश्न अज्माएर उत्तरको खोजी पनि गरेका छन् । उनका उत्तर चित्तबुझ्दा लाग्छन् ।

हामी अपश्चिमेलीहरु पश्चिमेली संस्कृतिका उपनिवेश बनेको कुरा स्वीकार्न कर लाग्छ । हामीमा छिमेकी संस्कृतिको प्रभाव परेकै छ । हामीले जानेर या नजानेर त्यसको अनुकरण र प्रभाव ग्रहण गरेकै छौं । यो त भयो साँस्कृतिक प्रभाव जसलाई कति र कसरी ग्रहण गर्ने भन्ने कुरा उठ्ला तर ठ्याम्मै इन्कार गर्न त सकिन्न । तर, मलाई लाग्छ उत्तरऔपनिवेशिक युगमा उपनिवेशका प्रकृया मात्रै फेरिएका छन् । परम्परा मात्रै फेरिएको छ । निमिट्यान्न भएको छैन । पाण्डेका पात्रहरु इलैया र बजरङ्गिहरुको रातारात ठेगाना फेरिनु र तिनका मनमा चलेको ‘लु’ नरोकिनु कुनै एकादेशको कथा होइन । यस्तो ‘लु’ राप्तीमा मात्र होइन मेची र महाकालीको किनारमा पनि चलिरहेकै छ । यदाकदा यस्तो ‘लु’ काठमाडौमा पनि चल्ने गर्दछ र चलिरहेकै छ । अझ भारत भुटानको सन १९४९ को सन्धि र त्यसको सन् २००७ को संसोधन हेर्ने हो भने त्यसलाई प्रतीकात्मक अर्थ बोकेको ‘लु’ भन्ने कि उपनिवेशको नयाँ निरन्तरता ? यो ‘लु’ ले अवश्य पनि सचेत भुटानीको मनमा सुनकोस र मानस बगेको हुनु पर्दछ जसरी इलैयाहरुको आाखामा राप्ती अविरल बगेको छ । उपन्यासको कथामा नआटाएका पात्रहरुको आाखामा मेची र महाकाली बगेको छ । जति जोडले ‘लु’ चल्छ र सीमाका स्तम्भहरु नियतवस सर्छन् त्यति नै तोडले यथास्थानका जीवित पात्रहरुको आँखामा नदी हुँइकिन्छ ।

भारतको थार मरुभूमिबाट नेपालको तराईमा बेतोडले चल्ने ‘लु’ लाई प्रतीक बनाएर नयनराज पाण्डेले नयाँ अध्ययनको ढोका खोलेका छन् । यसले हामी उत्तरऔपनिवेशिक युगमा बाँचिरहेका छौं भन्ने कि उपनिवेशको ‘नयाँ’ निरन्तरता भन्ने ? मनमा जिज्ञासु प्रश्नहरु छँदैछन् ।