रुमाल लिएर बस्नुपर्ने सल्लीपिर

आँशु पुछ्न रुमाल लिएर बस्नुपर्ने सल्लीपिर

लोकान्तर दैनिक अनलाइन पत्रिकामा प्रकाशित

अमृता लम्साल  

तराईमा जन्मी हुर्केका लेखकले हिम्मतका साथ हिमाली जनजीवन र संस्कृतिबारे लेख्न कम्मर कसे । अरूले सोचेका थिए कि थिएनन् कुन्नि ! उनले नयाँ विषयमा झ्याम्मै हात हाले । खुम्बु र माने घुमिरहेका हिमाली गुम्बाहरूलाई आफ्नो कथाको मुख्य स्थान र पात्र बनाए । छोटाछोटा वाक्य संयोजनले सिंगारिएको लेखकको आफ्नो मन्त्रमुग्धकारी लेखनशैली त छँदै थियो, त्यसैलाई साथ लिएर हिमाली भेगका वासिन्दाको यति कारुणिक चित्र कोरे कि समय–समयमा छेउमा आँसु पुछ्ने कपडाको टुक्रो राखेर पुस्तकको पाना पल्टाउँदै जानुप-यो ।

बाल्यकालमा शेर्पा र लामा देख्दा डरले मुटु काम्थ्यो किनकि हामी हुर्किएको समाजमा अरू समाजसँग घुलमिल भइहाल्ने, आफू इतरका समुदाय र समाजको बारेमा जान्ने चलन थिएन । बख्खु र ‘ह्याट’ जस्ता टोपी लगाएका, लामो लामो कपाल (त्यो पनि नकोरेर जगल्टा देखिने) भएका व्यक्तिहरू घरघरमा जिम्बु र सियो लिएर आउँथे । समाजका वासिन्दाहरू उनीहरूसँग चामल वा अन्य अन्न दिएर जिम्बु साटासाट गर्थे । यो चलचित्रको कथा होइन, काठमाडांैको चावहिलमा जन्मिएकी यो पंक्तिकारले देख्दै हुर्किएको दृश्य हो ।

बौद्ध गुम्बा नजिकै थियो तर यसरी मनमा ‘डर’ पसेको थियो कि ‘थाक्से र भोटेले बच्चाहरूलाई लैजान्छन् र उनीहरूको नजिक जान हुन्न’ भन्ने मनोवृत्ति लिएर हुर्किइयो । त्यसैले ती सरल मानिसहरू, उनीहरुको संस्कृति र उनीहरूको रहनसहनबारे जानकारी पाउने समय कहिल्यै जुरेन । त्यसैले पनि होला, ‘सल्लीपिर’ हातमा पर्नेबित्तिकै त्यसका पानाहरू यसरी पल्टाइयो जसरी कुनै केटाकेटीहरू मिठो चक्लेट पाउँदा चुसिहाल्छन् ।

हुनत धेरै पाठकहरुको प्रतिक्रिया यो पनि छ, सल्लीपिरले पीडाको महल ठड्याएको छ । कलात्मक लेखनमार्फत लेखकले पाठकको मनलाई दुःखमा यति धेरै डुबाइदिए कि त्यसको वेदनाले भरिएको मनलाई निकाल्न ठूलै कोसिस गर्नुप-यो । तर कुरा यो पनि हो, मानवीय चाख नै आँसु र पीडामा धेरै देखिन्छ । आँसुले पाठकलाई बाँध्छ र आँसु लेखकको पनि प्रिय वस्तु हो । प्रेमकहानी नै पढ्नुछ भने पनि आँखा पुछ्दै लैला–मजनु, रोमियो–जुलियट नै बढी पढ्न खोजिन्छ । शायद लेखक पनि यही सिद्धान्तबाट अभिप्रेरित भएका हुन् कि !

उनले कतिसम्म आँसु दिएका छन् भने उनी लेख्छन्, ‘त्यो चिसो अाँसुु सँधै नदी भएर बग्दैन, त्यो त हिउँ पनि बन्छ र थुप्रिन्छ हिमालमा । हिमाल त्यसैले आँसुहरुको शिखर पनि हो । कसैका लागि पनि सजिलो छैन यो शिखर उक्लन ।’ उसो त पुस्तकले हिमाली भेगको दैनन्दिनी मात्रै समेटेको छैन ।

विषयको हिसाबले किताबलाई थुप्रै भागमा बाँड्न सकिन्छ । पहिलो, यसको मुख्य पात्रको शिक्षाप्रतिको लगाव । दोस्रो, हिमाली भेगका जनताले हरेक दिन भोग्नुपरेको कष्ट र त्यही कष्टले हिमाल चढ्नेहरूका भरिया बनेर जानुपर्ने बाध्यता । तेस्रो, माओवादी युद्धले गर्दा सर्वसाधारणले भोग्नुपरेको पीडा । चौथो, ‘फ्री तिबेत’ आन्दोलनमा कसरी सोझासाझालाई फँसाइन्छ भन्ने प्रसङ्ग र पाँचौ, सरकारी कार्यालयले सरकारी कामको सिलसिलामा गाउँबाट आएका सामान्य जनतालाई दिने दुःखकष्ट ।

पुस्तकबारे थुप्रै पाठकका प्रतिक्रिया र टिप्पणी सामाजिक सञ्जालहरुमा छ्याप्छ्याप्ती आइरहेका छन् तर त्यसभित्रको मुख्य विषय, ‘शिक्षा’को बारेमा भने कमै पाठकले मात्र ध्यान दिएको देखिन्छ । सल्लीपिरले शिक्षाको बारेमा चेतना जगाउन ठूलो भूमिका खेलेको छ । किताबभरिनै ‘अक्षर’को कथा मिठोसँग बुनिएको छ, माकुरोले मसिना जालमा नजानिँदो किसिमले आफ्ना आहार फँसाए जस्तै ।

साँच्चै भन्नुपर्दा, पुस्तकको सुरुआत नै ‘अक्षर’प्रतिको मोहबाट हुन्छ र त्यही ‘अक्षर’ चिन्ने र चिनाउने परिवेशमा कथाको अन्त्य गरिन्छ । कथाको शुुरुवातमा दुई विपरीत ध्रुवमा रहेका परिवार देखाइएको छ, ‘कर्मा’ र ‘पेमा’को बाबुआमाको परिवारमा प्रेममा डुबेका लोग्ने र स्वास्नी छन् भने पेमाको बाबुआमाले एक अर्कालाई माया गरेको पेमाले देखेकी हुँदिन ।

पेमाको बाबुआमाको कथा पढ्दा कताकता ‘अनमेल विवाह’ को झल्को देखिन्छ । कारण, पेमाको बाबु किताब भनेपछि भुतुक्कै हुने तर उसकी आमा किताबलाई आफ्नो शत्रु ठान्ने । त्यही किताबकै कारण पेमाको बाबु छिरिङले उसकी आमा ग्याल्मोलाई छाडेर हिँड्छ ।

त्यो क्षणको वर्णन लेखले यसरी गरेका छन्, ‘एक रात छिरिङ पढ्दा–पढ्दै निदायो । त्यही मौकामा ग्याल्मोले छिरिङले कताकताबाट जम्मा गरेका सबै किताब कोठाभित्रबाट बाहिर आँगनमा ल्याई । हिजोमात्र सल्लाघारीबाट बटुलेर ल्याएका जम्मै सल्लीपिर र सिम्टाहरू किताबमाथि थुपारी । आगो सल्काइदिई ।

सल्लीपिर र सिम्टासँगै किताब पनि जल्न थाल्यो । धुँवा उड्न थाल्यो । एघार सय सो-हवटा किताबहरूको धुवाँ । किताब सल्किसकेपछि छिरिङ ब्युँझियो । आफूले कति जतन गरेर राखेका किताब बाहिर जलिरहेको देखेर उसको मन निचोरियो । त्यो रात छिरिङले जलिरहेका किताबबाट माथिमाथिसम्म उडिरहेका आगाका झिल्कातिर हेरिरह्यो । उसले ती झिल्कामा जलिरहेको किताबबाट अताल्लिएर मुक्त हुन खोजिरहेका अक्षरलाई देखिरहेको थियो ।’

त्यसपछि छिरिङ घर मात्रै होइन, उसले एकदमै माया गर्ने आफ्नी छोरी समेत छाडेर हिँडिदिन्छ । उसको किताबप्रतिको लगाव त्यति गाढा थियो । उही छिरिङकी छोरी आफ्नो छोरालाई पढाएर रिम्पोछे बनाउने उद्देश्यमा दुखको कहर उठाएर कताकता पुग्छे, कति हन्डर खान्छे , सल्लीपिर त्यसैमा रुमल्लिएको छ ।

कथा बुन्ने क्रममा लेखकले आफ्नो ‘अक्षर’ प्रतिको भोक मार्न नसकेर छिरिङले आफ्नै छोरी पेमाको गर्भबाट फुर्वाको जन्म गराइदिन्छन् । उनी लेख्छन् , ‘त्यस रात पेमाले सपना देख्छे । सपनामा छिरी पेमालाई भन्छ, ‘हरेक आमाबाबु आफ्नै सन्तानको गर्भबाट जन्मिन्छन् । म मरेर फेरि तेरो छोरा भएर जन्मिएँ ।’ सपनाबाट ब्युँझिएपछि पेमाले आफैँलाई प्रश्न गर्छे, ‘के मेरै कोखबाट जन्मिए मेरा बाबु?’ अनि पेमाको जीवनको उद्देश्य नै बदलिन्छ ।

आख्यानभित्र घोत्लिइरहँदा कतैपनि लाग्दैन कि आफू त्यहाँ पुगिएको छैन । वर्णन त्यति जीवन्त छ । शेर्पा जातिको धर्मप्रतिको श्रद्धा, रहनसहन, खानपिन, उनीहरूको कोठाचोटाको विवरण र संस्कृति कतै पनि लेखक चुकेजस्तो लाग्दैन । तरैपनि लेखकले सुखान्त भने पटक्कै सोच्न सकेका छैनन् । हुँदाहुँदा एउटा स्थानमा उभ्याइएकी, छोटो भूमिकामा देखिएकी पात्र ‘निमी’ समेत हिमालमै आफ्नो आत्महत्यामार्फत आफ्नो देह विसर्जन गर्छे ।

ऊ भन्छे, ‘शिखरमा आइसकेर किन फेरि तल झर्ने हतार गर्छन् मानिसहरू ? मलाई शिखरमै बस्न देऊ, यो उचाइ र चिसोलाई अनुभव गर्न देऊ ।’ किताबमा पटकपटक मस्तिष्कलाई सोच्न बाध्य पारेको अर्को वर्णन छ । त्यो हो, जे कुरामा पनि ‘एघार’ अङ्कलाई महत्व दिइएको छ । जलेका किताब ११ सय १६, वस्तीका घरहरू ११, चौँरीको बथान १ सय ११ । शायद, शेर्पा जातिमा ‘११’ अङ्कको कुनै महत्व रहेछ कि ?

किताबमा पद्यात्मक शैलीको पनि धेरै ठाउँमा प्रयोग गरिएको छ । केही उदाहरण हेरौं:

‘मुटुभित्र धेरै थोक हुन्छ । उसको दावा पनि त उसको मुटुभित्रै थियो । उसको फुर्वा पनि त उसको मुटुभित्रै थियो । छिमी त्यहीँभित्र थिइन् । उसका बाउ छिरिङ त्यहीँभित्र थिए । माया मारेर गएकी उसकी आमा ग्याल्मो पनि त्यहीँभित्र थिइन् । उसको प्यारो खुम्बु त्यहीँभित्र थियो ।’
‘मुटु त सानो हुन्छ । तर, कति धेरै कुरा अटाउँछ यही मुटुमा । हो नि त ! त्यसैले त यही सानो मुटुमा ‘सल्लीपिर’ पनि अटाउन आइपुगेको छ !’

समग्रमा भन्नुपर्दा, नेपाली साहित्यले भिन्न संस्कृतिको बारेमा एउटा राम्रो आख्यान प्राप्त गरेको छ । यो आख्यान कोठाभित्रको कोरा कल्पनामा डुबेर लेखिएको नभई यसले स्थलगत विवरणलाई यसरी प्रस्तुत गरेको छ कि पाठकलाई शेर्पा बस्तीमै पु-याइदिएको छ । यति हुँदाहुँदै पनि यो अलि हतारमा ‘सिध्याइहालुँ’ भन्ने उद्देश्यले लेखिएको जस्तो लाग्छ । पुस्तकको अन्त्यमा, ‘पेमा’ मरेकी हो कि जिउँदै छे भन्ने प्रश्नले केही पाठकको दिमागलाई झकझक्याएको देखियो । त्यसको उत्तर खोज्न पुस्तक नै पल्टाउनुपर्छ र यो एउटा पल्टाउनैपर्ने पुस्तकको रूपमा पाठकसमक्ष आएको छ