सल्लीपिर-नरुचाइएको जीवन, खोजी नगरिएको अस्तित्व

नरुचाइएको जीवन, खोजी नगरिएको अस्तित्व

समाधान दैनिक,पोखरामा २०७३ जेठ ३ गते प्रकाशित

उदीपराज ढुंगाना 

सल्लीपिर सल्लाको पातमात्र होइन । सोलुको पिर पनि हो । पीडा पनि हो । र, हो सोलु जस्तै अनेकन दुरदराजका बस्तीहरुको । जब गरिबीले अधिपत्य जमाउँछ, स्वतन्त्रता कैदी हुन्छ । केही कैदीहरुको कहानी पनि हो, सल्लीपिर ।

हामी गरिब छौं । जहाँ गरिबी हुन्छ, त्यहाँ सधैं एउटा उत्कृष्ट कथा हुन्छ । ग्रिक दार्शनिक ‘अरस्तुु’ ले भनेका छन्, ‘गरिबी क्रान्ति र अपराधको अभिभावक हो ।’ मलाई लाग्छ गरिबी दर्जनौं उत्कृष्ट कथाको जननी पनि हो । गरिब हुन आर्थिक कुराले मात्र भूमिका खेलेका हुँदैनन् । अपहेलित हुनु र नितान्त एक्लो हुनुको आभास दिलाइदिनुले अझ ठूलो गरिबी निम्त्याउँछ । कर्णालीका कथा काठमाडौंमा बसेर पहिले पनि लेखिएका छन्, बग्रेल्ती, विभिन्न दाबासहित ।

लेख्न गाह्रो हुँदैन । लेखिरहन गाह्रो हुन्छ । विषयमाथि न्याय गर्ने मान्छे मात्र लेखक हो । विषय फरक राख्नुलाई मात्र अब नयाँपन मान्न सकिँदैन । नेपाल जस्तो अल्पविकसित÷विकाशील मुलुकमा गरिबी तथा विपन्नताको कथा÷विषयको कदाचित कमी रहँदैन । छैन । छ त केवल एउटा कुशल सूत्रधारको । यसपटक सोलुको सूत्रधार बनेका छन्, उलार र लु जस्ता सुन्दर र कालजयी उपन्यासका सर्जक नयनराज पाण्डे ।

सल्लीपिर सल्लाको पातमात्र होइन । सोलुको पिर पनि हो । पीडा पनि हो । र, हो सोलु जस्तै अनेकन दुरदराजका बस्तीहरुको । जब गरिबीले अधिपत्य जमाउँछ, स्वतन्त्रता कैदी हुन्छ । केही कैदीहरुको कहानी पनि हो, सल्लीपिर । जसको जिन्दगी फगत एउटा निश्चित सिमानामा सकिने गर्छ । जहाँका मानिसको भन्दा मानव निर्मित÷संरक्षित वस्तुहरुको मूल्य बढी छ ।

छिरिङले जन्माएका हरेक पात्रको अन्तर्मनमा घरिघरी झिल्काको रुपमा देखा पर्ने शिक्षाको मधुर प्रकाशले उपन्यास शिक्षामा केन्द्रित रहेको प्रमाणित गर्न बल पुगेको छ । यो एउटा कवितामय उपन्यास पनि हो । तपाईं कविताको पाठक हुनुहुन्छ भने तपाईंलाई औधी खुसी लाग्नेछ । छिरिङको कविताबाट सुरु भएको उपन्यास छिरिङको प्रतिबिम्वको रुपमा नाङसेरेको सोही कवितासँगै सकिन्छ । भलै आख्यानकारले सुन्दर कवितालाई गीत भनेका छन् । यो कथा गरिबी, हिमाल, सीमान्तकृत समुदाय, खुम्बु, चौंरी र शेर्पाहरुको त हुँदै हो ।

सम्पूर्ण रुपमा यो एउटा भोक र प्यासको कथा हो । शिक्षाको प्यास । चेतनाको प्यास । ज्ञानको प्यास । मुख्य पात्रलाई प्यास हुँदाहुँदै पनि कुवाको पानी विषाक्त छ भन्ने भ्रम छ । भूतमात्र देख्छ किताबहरुमा । भगवान समग्रमा घटना भएपछि आउने प्रहरीको भूमिकामा छन् ।

कथ्यशैली बेजोड छ । आफैंमा नेपाली फिल्मका कथा तथा पटकथाकार समेत रहेका आख्यानकारले पटकथाको सुन्दर प्रयोग गरेका छन् । मूल कथालाई अगाडि बढाउन त्यो प्रयोग सार्थक सिद्ध देखिन्छ । पात्र निर्माणमा हतार देखिँदैन । लम्बेतान पनि देखिँदैन । सन्तुलित लाग्छ । पछिल्लो समयका केही आख्यानमा आख्यानकारले ‘सेट डिजाइन’ गर्दा गरेको ‘कथा तन्काउने गल्ती’ पाण्डेले गरेका छैनन् ।

फिक्सन कथालाई यथार्थपरक रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ । कुनै उत्कृष्ट थ्रिलर चलचित्र हेरेको भान पनि हुन सक्छ पाठकलाई । पेमासँग लगातार यात्रा गरिरहँदा काहिँ कतै पनि तपाईं थाकेको महसुस हुँदैन । कमजोर मुटु भएका पाठकले रुमाल लिएर पढ्न बस्दा उपयुक्त हुन्छ । तात्कालीन समयमा एउटै वस्तुलाई सेना र माओवादीले हेर्ने दुई दृष्टिकोणलाई बडो सरल तरिकाले सुन्दर रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ । घटनाक्रमहरु यसरी आउँछन् कि पढ्दा रोकिने सम्भावना कम छ ।

देशमा विभिन्न कालखण्डमा भएका घटनालाई जोडेर लेखकले कथा सत्य हो कि भनेर सोच्न बाध्य बनाउँछन् । त्यसले मुलकथामा केही प्रभाव त पारेको छैन, बरु कथामा मिठास भने थपेको छ । हुन त किताबको ‘पोखरा विमोचन’मा लेखकले भनेका थिए, ‘प्रस्तुत कथा सतप्रतिशत यथार्थ हो र सतप्रतिशत फिक्सन पनि ।’ त्यो निर्णयको जिम्मा पूर्ण रुपमा पाठकसँग सुरक्षित राखिदिएका छन्, लेखकले ।

त्यो अनुभव उपन्यास सकिएपछि अझ विषेशरुपमा पाउँछन् पाठकले । विभिन्न ठाउँमा आउने ‘सपना प्लट’ले पाठकलाई रोमाञ्चित बनाउँछ ।

उपन्यासको सुरुमा अन्याय गरिएका विषय तथा पात्रहरुलाई अन्य पात्रको माध्यमबाट लेखकले शृंखलावद्ध न्याय गर्ने प्रयास गरेका छन् । क्रुर ग्ल्यामोको मातृत्व छिमी पात्रले सन्तुलित बनाएको छ । कर्माको बहिर्गमन र आगमनलाई सुक्ष्म रुपमा भए पनि सम्बोधन गरिएको छ । औचित्य प्रस्ट पारिएको छ । शेर्पाको रहनसहन, चाडपर्व र जन्म तथा मृत्यु संस्कारबारे पूर्ण जानकार हुन्छ पाठक उपन्यास सक्दा नसक्दै ।

लेखकले आफूले प्रस्तुत गर्न खोजेको विषय÷विचारमा विरोधाभास आउन दिएका छैनन् । उपन्यासको उत्तरााद्र्धतिर ‘प्रोजेक्टर’ छिटो दौडिएको भान हुन्छ । कथा ‘कोल्याप्स’ त भएको छैन तर, पाठकको दिमाग सामान्य मानिसको हिँडाइबाट म्याराथन धावक बन्न बाध्य हुन्छ । बिट मार्न हतार गरिए जस्तो लाग्छ । लेखकको त्यही हतारको चाहनाले दौडिएको पाठक थकित हुने सम्भावना देखिन्छ ।

एउटा गजबको ‘प्रयोग ?’ छ उपन्यासभरि । खुम्बुमा बस्ने हरेक शेर्पालाई प्रस्ट नेपाली भाषा बोल्न आउँछ । शेर्पा भाषा र लवज तिनीहरुले बिर्सिसकेका छन् । सुरुबाट अन्त्यसम्म उनीहरुमा आफ्नो भाषाप्रतिको रुचि÷ज्ञान देखिँदैन । राजधानीमा बस्ने नेपाली भाषाको सम्पादक जस्तै ज्ञान छ, उनीहरुमा । पात्रका वरिपरिका सम्पूर्ण वस्तु तथा चिजबिजका नाम उनीहरुले आफ्नो भाषामा लिन्छन् । तर, आपसमा बोल्दा आफ्नै लवजको प्रयोग गर्दैनन् ।

हरेक शेर्पासँग प्रस्ट नेपालीमा सुन्दर गीत (कविता) गाउन सक्ने खुबी छ ? शेर्पा भाषाको सम्भोट लिपिमा नै आख्यान लेख्ने कुरो त भएन तर, त्यो लोकल टोनको अभाव खट्किन्छ । स्थान र स्थानीकरणका लागि त्यति बिघ्न अध्ययन र अनुसन्धान गरेर पनि भाषामा स्थानीय टोनमा भने आख्यानकार किन चुकेका होलान् ?

जहाँ—जहाँ पात्र पुग्छन्, पाठकलाई आफैं पुगेको भान हुन्छ । कथाको सुन्दर रुपमा ‘सेट डिजाइन’ गरिएको छ । गहिरो अध्ययन र अनुसन्धान गरेको देखिन्छ । लेखकले अक्षरबाट न्याय गरेका छन्, खुम्बु क्षेत्रको सुन्दरता र विकटतालाई । पेमासँगको हरेक यात्रामा पाठकले आफ्नो बलियो उपस्थिति पाउँछ । सगरमाथा उक्लिँदा होस् या उक्लिएको कहानी सुन्दा ।

चाैरीलाई गोठ लैजाँदा होस् वा शेर्पाप्रति तिब्बतीको व्यवहारमा, छिमिको मायामा होस् या ग्याल्जेन÷दावाको बिहेको सिलु र स्याब्रु नाँचमा । चिमल र धूपीको बास्ना आइरहन्छ पठन यात्राभरि । कथामा स–साना ‘चेन’हरुको निर्माण गरेका छन्, लेखकले । जसले पाठकलाई बाँधिरहन्छ । फुत्कनै दिँनैन । मिहीन ढंगले गरिएको यो प्रयोगले उपन्यासलाई लोभलाग्दो बनाएको छ ।

तराईको तातो हावामा रमाइरहेका नयनराज पाण्डे योपटक हिमाल उक्लेका छन् । एउटा दबाब थियो नयनलाई, तातो हावा वरिपरिबाट बाहिर निस्कन । आरोप थियो, नयनले समथर बाहेकको कथा लेख्नै सक्दैनन् । यो भम्र चिर्नु थियो । यो उपन्यास आउनुमा यो तत्वले पनि केही न केही काम पक्कै गरेको छ । हिँडिरहनेलाई हिँड्न भयंकर गाह्रो हुँदैन । पाण्डे थाकेको भान हुँदैन उपन्यासभरि । सल्लीपिर आर्थिक गरिबीको मात्र कथा होइन । यो कथा एउटा वास्ता नगरिएको बस्तीको हो । नरुचाइएको जीवनको पनि । यो खोजी नगरिएको अस्तित्वको हो ।

हरेक बिहान सूर्य उदाएर पनि अँध्यारो रहने घरहरुको कथा हो । जहाँ शिक्षाको अभाव छ । ज्ञानको आवश्यकता छ । चेतनाको प्यास छ । दुख र नोक्सान भएपछि मानिस अधिक विनम्र र सहयोगी बन्छ । एउटा विनम्र र सहयोगी समूहलाई सुन्दर बस्तीको रुपमा निर्माण गरेका छन्, लेखकले । मलाई सरुभक्तको मदन पुरस्कार प्राप्त उपन्यास ‘पागल बस्ती’ पढिसकेपछि एउटा जंग चल्यो । म हान्निएको थिएँ, कास्कीको नौडाँडामा पागल बस्ती खोज्न । कल्पनाशक्तिले बसाएको बस्ती भौतिक थिएन । त्यो खतरा सल्लीपिरमा पनि छ ।